“ผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูน” (Pha Teen Jok Lhong Li Lamphun หรือ Teen Jok Lhong Li Lamphun Tedles) หมายถึง ผ้าซิ่นตีนจกที่มีองค์ประกอบ ได้แก่ แอวซิ่น(เอวซิ่น) ตัวซิ่น และตีนจก ผ่านกระบวนการทอจากเส้นฝ้ายและการจกด้วยมืออย่างประณีตตามกรรมวิธีแบบดั้งเดิม ซึ่งมีเอกลักษณ์เฉพาะที่สำคัญบนผืนผ้าคือ มีรูปคล้ายอักษรตัวที (T) อยู่กลางสะเปา ลวดลายมีการแบ่งกลุ่มชัดเจนทั้งลายมาตรฐานและลายประกอบผืนผ้าแน่นเรียบ เส้นฝ้ายไม่หลุดลุ่ย ผลิตในเขตพื้นที่อำเภอลี้ ของจังหวัดลำพูน ทั้งนี้กรมทรัพย์สินทางปัญญา ประกาศให้ขึ้นทะเบียนสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์ ( GI ) “ผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูน” เมื่อ 8 มกราคม พ.ศ. 2567
ลักษณะของสินค้า
ลักษณะที่สำคัญเป็นเอกลักษณ์
- หางสะเปาของผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูน จะมีรูปคล้ายอักษรตัวที (T) อยู่กลางสะเปา
- ลวดลายของผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูน แบ่งออกเป็น 2 กลุ่ม ดังนี้
1) ลวดลายมาตรฐาน เช่น ลายขอเบ็ด ลายโคมล้อมนกคู่ ลายขอผักกูด ลายหงส์เญิงนกคู่ ลายโคมสาย ลายเกล็ดเต่า ลายง้อนไถ (คันไถ) ลายโคมล้อมหงส์คู่ ลายโคมลม (โคมลอย) ลายกุหลาบเครือ ลายช่อดอกไม้ ลายโคมเพชรเล็ก ลายโคมเพชรใหญ่ และลายกูดขอเบ็ด เป็นต้น
2) ลวดลายประกอบ เช่น ลายก่ำเบ้อหละกัง (ผีเสื้อใหญ่) ลายนกคู่ขอเบ็ด ลายเครือเขาคำ (เถาวัลย์) ลายเขี้ยวหมาเล็ก ลายห่านคู่ ลายเต่า ลายนกเล่นน้ำ ลายเขี้ยวหมาใหญ่ ลายแก้วก้อ (ทับทิม) ลายนกเก๊า(นกเค้าแมว) ลายดอกผักแว่น ลายนกคู่สลับต้นน้ำ (คนโฑ) ลายนกคู่สลับขาแมงก่ำปุ้ง (แมงมุม) ลายนกในกรงหมุนและลายเป็ดน้ำ เป็นต้น
ประวัติความเป็นมา
เมืองลี้ เป็นเมืองเก่าแก่ที่มีประวัติศาสตร์อันยาวนานตั้งแต่สมัยกรุงสุโขทัยหรือก่อนปี พ.ศ. 1800 มีพระนางจามะรี พระราชธิดาของเจ้าเมืองหลวงพระบาง ได้อพยพผู้คนหลบหนีลี้ภัยข้าศึกและโรคระบาคจากเมืองหลวงพระบาง ลงมายังทางทิศใต้สู่แคว้นล้านนา ได้สร้างเมือง ณ บริเวณวัดพระธาตุดวงเดียวเนื่องด้วยมีสายน้ำ 3 สาย มาบรรจบกัน ได้แก่ แม่ลี้ แม่แต๊ะ และแม่ไป จึงมีลักษณะภูมิประเทศที่เหมาะสมจึงตั้งชื่อเมืองว่าเมืองลี้ และในอดีตมีการแบ่งเขตของชุมชนตามลุ่มน้ำ โดยลักษณะทางภูมิประเทศของแอ่งที่ราบเชียงใหม่ลำพูนมีทิวเขาสูงทอดตัวต่อเนื่องกัน มีหุบเขาขนาดใหญ่หรือเล็กแตกต่างกัน ระหว่างเทือกเขาเหล่านี้เป็นที่ราบที่ผู้คนตั้งถิ่นฐานเป็นชมชนต่าง ๆ ซึ่งถูกแยกจากกันโดยอาศัยเขตแดนที่ใช้สันปันน้ำของภูเขาทั้งเล็กและใหญ่ขอบเขตของภูเขาหรือเนินเขาเตี้ย ๆ แบ่งพื้นที่ใหญ่ออกเป็นส่วนย่อย ๆ เรียกพื้นที่ซึ่งเป็นที่ราบย่อย ๆ เหล่านี้ว่า “โหล่ง”
“ผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูน” เป็นการทอจกผ้า แต่เดิมเป็นวัฒนธรรมการทอผ้าของกลุ่มชนไทยน หรือไทยวนหรือไทยล้านนา หรือโยนก ซึ่งเป็นกลุ่มชนกลุ่มใหญ่ที่อาศัยอยู่ในดินแดนล้านนามาเป็นเวลานาน มีต้นกำเนิดจากกลุ่มไทยวนจากเชียงแสน ทื่อพยพมาตั้งหลักปักฐานอยู่บริเวณพื้นที่ “โหล่ง” เมืองลี้ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2347และได้นำวัฒนธรรมการทอผ้าจกแบเชียงแสนมาประยุกต์ สร้างสรรค์ จนมีลักษณะเฉพาะของลวดลายมีความเป็นเอกลักษณ์ และสืบทอดจากคนรุ่นหนึ่งไปยังคนอีกรุ่นหนึ่ง เป็นมรดกทางวัฒนธรรมและภูมิปัญญาที่แท้จริงของชาวไทยวนในชุมชน “โหล่งลี้” ซึ่งวิถีชีวิตของคนในพื้นที่จะเกี่ยวข้องผูกพันอยู่กับธรรมชาติและการทำการเกษตร วัฒนธรรมประเพณี ภูมิปัญญาท้องถิ่น รวมถึงความเชื่อ ความศรัทธา การสืบสานวัฒนธรรมประเพณี พิธีกรรม
อาทิเช่น เมื่อว่างจากการทำสวนไร่นา ชาวบ้านจะมีการไปวัดทำบุบุญในงานเทศกาลต่าง ๆ โดยแม่บ้านจะมีการทอผ้าและตัดเย็บด้วยมือ เพื่อเตรียมเครื่องแต่งกายของคนในครอบครัวด้วยการผสมผสานภูมิปัญญาด้านการทอผ้าจกที่มีมาแต่เดิมร่วมกับจินตนาการที่เกิดจากสิ่งแวดล้อมรอบๆ ตัวก่อเกิดการสร้างสรรค์ลวดลายต่าง ๆ ที่มีรูปแบบเฉพาะตัวขึ้นมา เอกลักษณ์ที่สำคัญของผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูนคือ มีรูปคล้ายอักษรตัวที (T) อยู่กลางสะเปาซึ่งหมายถึงเสาหลักของชุมชนของเมือง แสดงถึงความอุดมสมบูรณ์และความมั่งคั่ง
ทั้งนี้ ได้มีการค้นพบผ้าซิ่นตีนจกโบราณถูกเก็บไว้เป็นจำนวนมากในเขตตำบลลี้ จึงถูกกว้านซื้อโดยนักอนุรักษ์และนักสะสม นอกจากนี้ยังพบผ้าหลบและหมอนหน้าจกแบบไทยวนทั่วไปในพื้นที่โหล่งลี้ โดยเรียกลายจกเหล่านี้ว่า “ลายจกโหล่งลี้” ซึ่งในช่วงปี 2530 การทอผ้าตีนจกในพื้นที่ได้หายไปเพราะการทอผ้าจกมีกระบวนการที่ยากและละเอียดต้องใช้เวลานานประกอบกับมีการนำกี่กระตุกเข้ามาแทนที่ ทำให้ผลิตผ้าได้รวดเร็วขึ้นจึงละเลยภูมิปัญญาโบราณ ต่อมาได้มีการสืบค้นภูมิปัญญาผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูน ด้วยเล็งเห็นว่า “ผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูน” มีความโดดเด่น สวยงาม มีเอกลักษณ์เป็นของตนเอง ผ้าตีนจกโหล่งลี้ลำพูน จึงเป็นที่กล่าวขวัญของผู้ที่นิยมความสวยงามของผืนผ้าที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัวไม่เหมือนใคร
