กรมทรัพย์สินทางปัญญา ประกาศเมื่อวันที่ 26 กันยายน 2567 ให้ขึ้นทะเบียนสิ่งบ่งชี้ทางภูมิศาสตร์( GI) “ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง” โดยผู้ขอขึ้นทะเบียนฯคือ จังหวัดแพร่
“ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง” หรือ Kao Nam Phueng Muang Long Pomelo who Som-O Kao Nam Phueng Muang Long หมายถึง ส้มโอพันธุ์ขาวน้ำผึ้ง ที่มีทรงผลค่อนข้างกลมนูนสูง ก้นผลเรียบเมื่อแก่จัดจะบุ๋ม ผลแก่ผิวเปลือกมีสีเขียวอมเหลือง สามารถแกะเนื้อออกจากเยื่อหุ้มกลีบได้ง่าย เนื้อกุ้งใหญ่สีคล้ายน้ำผึ้งเนื้อแน่น แห้ง ไม่ฉ่ำน้ำ รสชาติหวานอมเปรี้ยว ซึ่งปลูกและผลิตในเขตพื้นที่อำเภอลองและอำเภอวังชิ้น จังหวัดแพร่
การปลูก
(1) ฤดูกาลปลูก สามารถปลูกได้ทุกฤดูกาล ที่เหมาะสมควรเป็นช่วงต้นฤดูต้นฤดูฝัน
(2) ลักษณะพื้นที่ปลูก บริเวณที่เหมาะสมควรเป็นที่ราบริมฝั่งแม่น้ำยมและลำน้ำน้ำสาขา ซึ่งเป็นที่ราบระหว่างภูเขาในอำเภอลองและอำเภอวังชิ้น จังหวัดแพร่ ลักษณะดินที่เหมาะสมเป็นดินดินร่วนปนทราย ระบายน้ำได้ดี
(3) การเตรียมพื้นที่ปลูก ให้มีการจัดวางระบบการเพาะปลูกรูปแบบพืชไรไม่ยกร่อง ทำการปรับปรุงดินโดยพรวนหน้าดินให้ร่วนซุยแล้วตากดินทิ้งไว้เป็นเวลาอย่างน้อย 2 สัปดาห์ หลังจากนั้นปรับสภาพดินให้มีค่าความเป็นกรด-ด่าง (pH) ให้เหมาะสม คือ ระหว่าง 5.5 – 6.5 กรณีดินที่มีค่า pH ต่ำกว่าหรือสูงกว่าที่กำหนด ควรปรับปรุงโดยการโรยปูนขาวหรือปูนโตโลโมท์ลงในหินก่อนการปลูก
(4) การเตรียมหลุมปลูก ขุดหลุมปลูกให้มีความกว้างและลึกในช่วง 30 – 50 เซนติเมตร นำปุ๋ยอินทรีย์หรือปุ๋ยหินฟอสเฟตคลุกเคล้าให้เข้ากันกับดินที่ขุดขึ้นมาใส่ลงในกันหลุม
(5) นำต้นพันธ์วางลงหลมปลก แล้วกลบดินให้สงกว่าระดับดินดิมเล็กน้อยเพื่อป้องกันนำขัง จากนั้นคลุมหน้าดินด้วยวัสดุ เช่น ฟางข้าว หญ้าแห้ง หรือเศษไบไม้ เป็นต้น เพื่อช่วยรักษาความขึ้น การระเหยของน้ำ และควบคุมอุณหภูมิของดิน ปักไม้หลักเพื่อค้ำยันต้นพันธุ์ป้องกันการโค่นล้ม
การดูแลรักษา
(1) ต้นส้มโอในระยะ 7 วันแรกหลังปลูก ควรให้น้ำวันละ 1 ครั้ง จากนั้นลดการให้น้ำเป็นวันเว้นวัน เมื่อเจริญเติบโตจนแตกใบอ่อนแล้วให้น้ำสัปดาห์ละ 1 ครั้ง เมื่อตั้งตัวได้แข็งแรงจึงให้น้ำ 2 สัปดาห์ต่อครั้ง ก่อนการเกี่ยวผลผลิตส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง ควรงดการให้น้ำ 2 สัปดาห์ ทั้งนี้ การให้น้ำจะพิจารณาจากสภาพความชื้นของดินและสภาพต้นส้มโอเป็นหลัก
(2) การตัดแต่งกิ่ง ควรตัดแต่งกิ่งปีละ 1 – 2 ครั้ง ในกิ่งกระโดง กิ่งไขว้ เบียดกัน ไม่เป็นระเบียบ กิ่งแห้งหรือกิ่งที่ไม่สมบูรณ์มีลักษณะอาการของโรค
(3) การจัดการสวน ควรกำจัดวัชพืชอย่างสม่ำเสมอ โดยหลีกเลี่ยงการใช้สารเคมีในการกำจัดวัชพืช การให้ปุ๋ยเน้นปุ๋ยอินทรีย์เป็นหลัก ทำการสำรวจโรคและแมลงศัตรูพืช เมื่อพบการระบาดให้ใช้สารชีวภัณฑ์ทำลายด้วยน้ำหมักสมุนไพร หรือสารเคมีตามหลักวิชาการในการกำจัดโรคและแมลง
(4) การดูแลระยะติดผล ต้นส้มโออายุระยะ 3 – 4 ปี จะออกดอกตามธรรมชาติ เมื่อส้มโอติดผลให้ทำการคัดผลส้มโอที่ไม่สมบูรณ์ รูปทรงบิดเบี้ยวปลิดทิ้งออกเหลือไว้ในช่วง 5 – 10 ผลต่อต้น โดย 1 กิ่ง ให้เหลือผลส้มโอ 1-2 ผล ทั้งนี้ ก่อนการเก็บเกี่ยวผลผลิตส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง 1 เดือน ให้งดการใช้สารเคมี
การเก็บเกี่ยวผลผลิต
(1) ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง สามารถเก็บเกี่ยวผลผลิตได้ตลอดทั้งปี
(2) ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง มีระยะการเก็บเกี่ยวที่เหมาะสม โดยนับอายุผลหลังดอกบานในช่วง 200 -230 วัน หรือสังเกตผิวเปลือกที่มีสีเขียวอมเหลือง มองเห็นต่อมน้ำมันห่างกันอย่างเด่นชัด หรือเก็บเกี่ยวในระยะยะผลแก่ร้อยละ 80 – 90
(3) เก็บเกี่ยวผลผลิตอย่างระมัดระวัง โดยใช้กรรไกรตัดให้ชิดขั้วผล ระมัดระวังไม่ให้ผลส้มโอร่วงกระแทกพื้นในการจัดวางส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลองควรมีภาชนะรองรับ
(4) เก็บผลผลิตส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลองไว้ในที่ร่มและมีอากาศถ่ายเทสะดวก เพื่อรอการบรรจุและจำหน่ายต่อไป
สำหรับอำเภอลองและอำเภอวังชิ้น ของจังหวัดแพร่ มีสภาพพื้นที่โอบล้อมด้วยทิวเขาผีปันน้ำกลาง และทิวเขาย่อยของทิวเขาผีปันน้ำกลาง แผ่นดินบางส่วนถูกยกตัวขึ้นเป็นภูเขาและที่ราบสูง คิดเป็นร้อยละ 80 ของพื้นที่ทั้งหมด บางส่วนทรุดตัวลงเป็นแอ่งขนาดใหญ่และแอ่งที่ราบระหว่างภูเขา ซึ่งพื้นที่ลักษณะนี้มีเพียงร้อยละ 20 เรียกว่าแอ่งลอง-วังชิ้น ซึ่งแอ่งนี้มีลักษณะลาดเอียงไปทางทิศใต้ตามแนวทางน้ำไหลของแม่น้ำยม ซึ่งเป็นแม่น้ำสายหลัก ไหลผ่านตอนกลางและตอนใต้ของอำเภอ รวมทั้งมีลำน้ำสาขากว่า 300 สายไหลลงสู่แม่น้ำยม จากการกัดเซาะและเกิดตะกอนดินจากแม่น้ำยมและลำน้ำต่างๆ จึงทำให้พื้นที่เมื่อถึงฤดูน้ำหลากได้พัดพาธาธาตุอาหารและตะกอนดินมายังบริเวณที่ราบลุ่มแห่งนี้ทับถมเป็นชั้นๆ ดินจึงมีความอุดมสมบูรณ์สูง ซึ่งเป็นดินร่วนปนทรายการระบายน้ำดี โดยทั่วไปเรียกดินลักษณะนี้ว่า “ดินน้ำไหล ทรายมูล” และมีแร่ธาตุฟอสเฟส และโพแทสเซียมอย่างเหมาะสม
ส่วนสภาพภูมิอากาศของอำเภอลองและอำเภอวังชิ้น จัดอยู่ในลักษณะแบบทุ่งหญ้าเมืองร้อน แบ่งออกเป็น 3 ฤดูกาล คือ ฤดูหนาวประมาณกลางเดือนตุลาคมถึงกลางเดือนกุมภาพันธ์มีอากาศหนาวและแห้งแล้ง ฤดูร้อน ประมาณกลางเดือนกุมภาพันธ์ถึงกลางเดือนพฤษภาคมมีอากาศร้อนอบอ้าว และฤดูฝนประมาณกลางเดือนพฤษภาคมถึงกลางเดือนตุลาคมมีฝนตกชุก ปริมาณน้ำฝนตลอดทั้งปีอยู่ในเกณฑ์น้อยมีค่าเฉลี่ย 1,209.42 มิลลิเมตร
ประกอบกับสภาพพื้นที่มีทิวเขาล้อมรอบไว้ทั้ง 4 ทิศ พื้นที่ราบคล้ายแอ่งกระทะ บางส่วนปกคลุมด้วยป่าไม้ จึงทำให้สภาพอากาศแตกต่างกันมากในแต่ฤดูกาล ด้วยลักษณะสภาพภูมิประเทศและภูมิอากากาศดังกล่าว จากความอุดมสมบูรณ์ของดินที่มีแร่ธาตุเหมาะสม ปริมาณน้ำฝนที่เพียงพอเหมาะสม จึงส่งผลให้สัมโอขาวน้ำผึ้งเมืองลองมีเนื้อกุ้งใหญ่ สีคล้ายน้ำผึ้ง แกะเนื้อออกจากเยื่อหุ้มกลีบได้ง่าย เนื้อแน่น แห้ง ไม่ฉ่ำน้ำ รสสัมผัสกรอบ รสชาติหวานอมเปรี้ยวไม่เฝื่อน ไม่ขม และไม่ซ่าลิ้น
อำเภอลอง จังหวัดแพร่ ตามประวัติกล่าวว่าเมื่อปี พ.ศ. 1078 พระนางจามเทวี ได้เสด็จฯ มาครองเมืองหริภุญชัย (ลำพูน) ได้ทรงนำพระบรมสารีริกธาตุเสด็จมาทางชลมารค แต่แทนที่จะเสด็จตามลำน้ำปิงกลับหลงทางมาแยกขึ้นตามลำน้ำยมจอดเรือพระที่นั่งที่บ้านปากลอง (ตำบลปากกาง อำเภอลอง จังหวัดแพร่) และด้วยเหตุที่หลงทาง พระนางจามเทวีทรงตรัสว่า “ลองขึ้นไปก่อนเถอะ” คำว่า “ลอง” ที่ทรงตรัสขึ้นมานั้นถูกนำมาเรียกชื่อเมืองใหม่ว่า “เมืองลอง”
ส้มโอพันธุ์ขาวน้ำผึ้ง เป็นพืชที่เกษตรกรในพื้นที่อำเภอลองและอำเภอวังชิ้นปลูกมานานกว่า 40 ปี จากคำบอกเล่าถึงแหล่งที่มาของต้นพันธุ์ส้มโอดั้งเดิมมาจาก 2 แหล่งกล่าวว่า เมื่อปี พ.ศ. 2508 นายวงค์ ชมกูมิ่ง หรือที่ชาวบ้านเรียกกันโดยทั่วไปว่า “พ่อเลี้ยงวงค์” ได้นำกิ่งพันธุ์ส้มโอขาวน้ำผึ้งจำนวนมากมาปลูกที่สวนของตนเอง ซึ่งตั้งอยู่ตำบลปากกาง อำเภอลอง จังหวัดแพร่ และในปี พ.ศ. 2525 นายจงศิลป์ สีตลาภินันท์ ขาวจังหวัดสมุทรสาคร ได้ย้ายถิ่นฐานมาประกอบอาชีพทำสวน ในพื้นที่หมู่ 10 บ้านดอนมูล ตำบลห้วยอ้อ อำเภอลอง จังหวัดแพร่ โดยนำกิ่งพันธุ์ส้มโอขาวน้ำผึ้งจากอำเภอบ้านแพ้ว จังหวัดสมุทรสาคร มาปลูกไว้ที่สวนของตนเอง เมื่อให้ผลผลิตปรากฏว่าส้มโอขาวน้ำผึ้ง มีเนื้อกุ้งใหญ่สีคล้ายน้ำผึ้ง แกะเนื้อออกจากเยื่อหุ้มกลีบได้ง่าย เนื้อแน่น แห้ง ไม่ฉ่ำน้ำ รสสัมผัสกรอบ รสชาติหวานอมเปรี้ยว ไม่เฝื่อน ไม่ขม และไม่ซ่าลิ้น สามารถเก็บไว้ได้นานหลังจากเก็บเกี่ยว จึงได้แบ่งปันกิ่งพันธุ์ส้มโอให้กับเกษตรกรรายอื่นในพื้นที่ เพื่อนำไปขยายพันธุ์ต่อจนทำให้ส้มโอพันธุ์ขาวน้ำผึ้งแพร่ขยายเป็นวงกว้างในพื้นที่ของอำเภอลอง และอำเภอวังชิ้น ซึ่งเป็นเขตพื้นที่ติดต่อและมีลักษณะภูมิศาสตร์เดียวกัน ทำให้ได้ผลผลิตส้มโอขาวน้ำผึ้งมีคุณภาพเช่นเดียวกัน
แต่เดิมการจำหน่ายส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลองเกษตรกร มักจะเรียกชื่อส้มโอนี้สั้นๆว่า “ส้มโอเมืองลอง” บ้างหรือ “ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง” บ้าง จนเป็นที่รู้จักและสร้างชื่อเสียงให้กับสินค้าในชุมชนเป็นอย่างมาก ต่อมาเมื่อเกษตรกรได้มีการรวมตัวกันจัดตั้งเป็นกลุ่มเกษตรแปลงใหญ่ จึงได้มีการตกลงร่วมกันในการใช้ชื่อ “ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง” เพื่อบ่งบอกถึงความมีอัตลักษณ์ของสินค้าในท้องถิ่นนั้น ให้เป็นชื่อทางการค้าชื่อเดียวตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา
ปัจจุบัน “ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง” ได้รับการตอบรับเป็นอย่างดีจากผู้ประกอบการที่เดินทางมารับซื้อเป็นประจำที่สวน และเป็นที่นิยมจากนักท่องเที่ยว เพื่อหาซื้อเป็นของฝากเมื่อมาเยี่ยมเยือนอำเภอลองและอำเภอวังชิ้น ด้วยความโด่ดเด่นมีเอกลักษณ์และคุณภาพ “ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง” จึงเป็นพืชเศรษฐกิจที่สำคัญสร้างรายได้ให้เกษตรกรของอำเภอลองและอำเภอวังชิ้นของจังหวัดแพร่ได้อย่างยั่งยืน
ทั้งนี้พื้นที่การปลูกและผลิต ส้มโอขาวน้ำผึ้งเมืองลอง ครอบคลุมพื้นที่อำเภอลองและอำเภอวังชิ้นจังหวัดแพร่
